بیرق

گروه اندیشه- جواد باقری (کارشناس ارشد کلام اسلامی): در شانزدهم اسفند 1363 سمیناری تحت عنوان «سعادت از دیدگاه متفکّران مسلمان و آلمانى» در انجمن حکمت و فلسفه اسلامى تشکیل شد که یکی از شرکت کنندگان آن هانس کونگ بود. وی در رابطه با الفاظ وحی مطالبی ایراد کرد که مشابه آن اکنون نیز در برخی محافل و به نقل از دکتر سروش مطرح شده است. استاد محمدتقی جعفری هم که در آن سمینار حضور داشت به این مطالب پاسخ هایی داد که برخی از پاسخ ها متناسب با بحث های روز است، با اندکی تلخیص و ویرایش، ازجلد17 ترجمه وتفسیرنهج البلاغه، ص64 در ادامه آمده است.

به گزارش رجانیوز، هانس کونگ در آن سمینار ادعا کرد به پیامبر اسلام وحى شده است ولى آنچه وحى شده، معانى بوده است امّا الفاظ را خود آن حضرت انتخاب فرموده است. وی [جهت استدلال] به تفاوت میان سوره‏هاى مدنى و مکى اشاره کرد [که چون متفاوتند پس الفاظ قرآن از پیامبر اکرم است].

برخی حاضران در سمینار، این نظریه را پذیرفتند. به دوستان گفتم اگر مقصود شما این است که این نظریه گام بزرگى است که یک دانشمند مسیحى برمبناى دلائل قطعى بر مى‏دارد و آن را ابراز مى‏کند، کاملاً صحیح است و اگر منظورتان این است که نظریه ایشان از همه جهات صحیح است، این مطلب قابل قبول نیست، زیرا این که گفته شود: آنچه بر پیامبر اسلام وحى شده است، معانى بوده نه الفاظ، و انتخاب الفاظ از خود پیامبر اسلام بوده است، براى چیست؟ اگر در انتخاب الفاظ...، پیامبر اسلام هیچ اشتباهى نکرده است، این نظریه نتیجه خاصى در برنخواهد داشت، زیرا بر این فرض جایى براى دگرگون کردن الفاظ از معانى خود نمى‏ماند که مثلاً درباره آیه 125 سوره مبارکه نسا گفته شود: معنایى که بر پیامبر اسلام به عنوان وحى نازل شده بود، این بود که پیروى کند از ملّت ابراهیم که در اختیار یهود یا مسیحیّت است، ولى پیامبر اسلام الفاظى انتخاب کرده که عام است؛ زیرا هیچ کس چنین احتمالى نخواهد داد که پیامبر آن معنا را با الفاظ مزبور بیان نماید و اگر براى این است که در هر موردى که مطلب پسندیده نشود، بگوئیم خداوند سبحان معناى صحیحى را بر پیامبر اسلام نازل فرموده است ولى پیامبر در انتخاب قالب هاى لفظى اشتباه فرموده‏اند، این هدف قطعاً مردود است. نه عقل آن را مى‏پذیرد و نه خود قرآن.

امّا این که عقل چنین چیزى را نمى‏پذیرد، به این علت است که خداوند متعال بر مبناى حکمت بالغه‏اش جریان وحى را از گذرگاهى به جریان نمى‏اندازد که و لو اشتباهاً (بدون تعمّد و تقصیر) در آن گذرگاه در وحى دخالتى شود، کم یا زیاد یا دگرگونى‏هاى کیفى مخالف خواسته خداوندى باشد.

امّا از دیدگاه قرآن، آیه 3[و4] سوره نجم چنین است: وَ ما یَنْطِقُ عَنِ الْهَوى‏ إِنْ هُوَ إِلَّا وَحْیٌ یُوحى‏ (پیامبر از روى هوا[ی نفس] سخن نمى‏گوید. آنچه مى‏گوید نیست جز وحی ای که به او مى‏رسد).

استدلال عقلى را که به طور مختصر متذکر شدیم، با این مطلب تکمیل مى‏کنیم که اگر پیامبر در انتخاب الفاظ داراى اختیار باشد و احتمال خلاف آن معانى وحى شده در آن الفاظ وجود داشته باشد، هیچ اطمینانى نخواهد ماند که سخنان پیامبر سخنان خدا است. وانگهى اعجاز قرآن بر دو رکن اساسى تکیه دارد: رکن‏اوّل معانى است، رکن دوم الفاظ است که با کمترین تغییر در آن ها، قرآن از اعجاز مى‏افتد. ما سخنان پیامبر اسلام را اگر چه در حد اعلاى فصاحت و بلاغت است، ولى معجزه نمى‏دانیم. امّا الفاظ قرآن همان گونه که از خدا نازل شده است، مقوّم اعجاز قرآن است.

استاد جعفری درپاورقی همین مطلب مرقوم می دارد: این مسأله که معانی از جانب خدا وحی شده است، درباره دو کتاب عهدین مطرح است، یعنی می گویند معانی آن دوکتاب برای نویسندگان آن ها وحی شده ولی انتخاب الفاظ از نویسندگان بوده است.

وی در ادامه پاسخ خود می نویسد: ...مسأله دیگرى که دانشمندان آلمانى در سمینار مطرح نمودند، تفاوت میان آیاتی است که در مکه نازل شده با آیاتی که در مدینه نازل شده است. بعضى از اشخاص خواسته‏اند از این تفاوت نتیجه بگیرند که حداقل الفاظ و جمله‏بندى‏هاى قرآن از خود پیامبر اسلام است، چنان که آقاى هانس کونگ مى‏گوید. چند تفاوت میان آیات سوره‏هاى مکى و مدنى که گفته شده است بدین قرار است:

تفاوت یکم: سوره‏هاى نازل در مکه کوچکتر (داراى آیه‏هاى کمتر) مى‏باشد.

این مطلب با نظر به ترتیب مکى و مدنى سوره‏ها... مردود است، زیرا هم در مکه و هم در مدینه سه قسم سوره‏هاى طولانى، متوسط و کوتاه وجود دارد. البته سوره‏هاى کوتاه که در مکه نازل شده، بیشتر از سوره‏هاى کوتاه مدنى است.

استاد به صورت مشروح ومفصل به بیان موارد نقض می پردازند وسپس به بیان تفاوت دوم می رسند:

سوره‏هاى مدنى داراى احکام است، ولى سوره‏هاى مکى آیات احکام ندارد.

این هم خلاف واقع است زیرا هر دو نوع آیات مکى و مدنى داراى آیات احکام و به اصطلاح آیات قانون گذارى مى‏باشند.

آیات مزبور در سوره‏هاى مدنى مورد تردید نیست لذا چند مورد از آیات احکام سوره‏هاى مکى را متذکر مى‏شویم:

در این جا استاد به 21 سوره مکی با ذکر آیات مربوط به بحث، اشاره می کنند ومی فرمایند:

البته بیشتر آیات احکام در مدینه نازل شده است چنانکه بیشتر سوره‏هاى کوتاه در مکه نازل گشته است. پس هر دو مطلب که سوره‏هاى کوتاه همه مکى و سوره‏هایى که آیات احکام در آن ها آمده است، مدنى است، غلط و ناشى از بى اطلاعى است. گرچه این یک امر طبیعى است که نزول احکام پس از استقرار اصول اسلامى بود و عمده آن در مدینه بوده است.

تفاوت سوم: آیات سوره‏هاى مکى تهدید و وعید به عذاب و دوزخ و آیات سوره‏هاى مدنى ملایمتر از آن ها است.

این مطلب هم بر پایه صحیحى استوار نیست زیرا سوره یوسف در مکه نازل شده است و مقدار فراوانى از مضامین آیات این سوره که داستان حضرت یوسف است، به قدرى لطیف و بازگوکننده زیباترین معانى انسانى است که اگر کلام طبیعى بود، مى‏گفتیم آیات این سوره در بهترین مناظر طبیعى دنیا و در بهترین فراغت و در عالی‏ترین محیط گفته شده است. در صورتى که این آیات در مکه نازل شده و بنا به تصور مزبور محال است در محیط مکه که پیامبر اکرم شب و روز با مردم آن گلاویز بوده و فقط مى‏بایست با تهدید سخنش را بگوید، چنان سوره‏اى نازل گردد.

مرحوم استاد جعفری موارد نقض دیگری را ذکر کرده، سپس تفاوت چهارم را تبیین می کنند:

گفته شده است آیات مربوط به خوشى‏ها و بهشت در مدینه بیشتر نازل شده و اکثر آیات مربوط به دوزخ و عذاب در مکه نازل شده است.

این هم یک گفته باطل است اما آیات مربوط به بهشت در حدود 86 آیه در مکه و 58 آیه در مدینه نازل شده است.

آیات مربوط به عذاب گنهکاران:

جحیم: مدنى 6 آیه، مکى 20 آیه.

جهنم: مدنى 27 آیه، مکى 47 آیه.

سعیر: مدنى 6 آیه، مکى 13 آیه.

عذاب:مدنى 151 آیه، مکى 218 آیه.

نار: مدنى 67 آیه، مکى 78 آیه.

درست است که آیات عذاب در مکه کمى بیش از مدینه نازل شده است امّا با این حال آیا مى‏توان گفت آیات مکى تهدید به عذاب و آتش است و آیاتى که در مدینه نازل شده است، خالى از تهدید و وعید است؟

تفاوت پنجم: آیات سوره‏هاى مکى کمى کوتاه و آیات سوره‏هاى مدنى طولانى می باشد.

اوّلا آیات کوتاه در سوره‏هاى مدنى بسیار فراوانند، مانند همه آیات سوره‏هاى بیّنه، زلزال، ماعون چهار آیه آخر، نصر، فلق، ناس و در سوره‏هاى متوسط نیز آیات کوتاه فراوان است. در سوره محمّد صلّى اللّه علیه و آله و سلم که مدنى است، آیات کوتاه بسیار است، ازجمله آیات 5،6، 17، 22، 23،24؛ همه آیات سوره دهر ( إنسان) از آیات کوتاه است.

ثانیاً در سوره‏هاى مکى، آیات طولانى خیلى فراوان است مثل آیات سوره‏هاى انعام، أعراف، یونس، هود، یوسف، نحل، إسراء، کهف، مریم، طه، انبیاء، مؤمنون، شعراء، نحل، حجر.

ملاحظه مى‏شود که در حدود یک سوم آیات همه سوره‏هاى قرآن که در سوره‏هاى طولانى مکى آمده است، طولانى مى‏باشند و هم چنین است آیات سوره‏هاى متوسطى که در مکه نازل شده مانند ابراهیم، عنکبوت، روم، لقمان...

تفاوت ششم: گفته شده است آیاتى که در مکه نازل شده، مانند جملات کاهنان نامفهوم، شبیه به شطحیات ودارای معانى مبهم است، ولى آیات مدنى مشروح، روشن و براى همه قابل فهم است.

این مطلب عامیانه را هر کس گفته باشد، قطعاً از قرآن بى اطّلاع بوده یا غرض ورزى شگفت انگیزى داشته است.

اگر منظور از جملات نامفهوم، متشابهات است که احتیاجى به گفتن این اشکال کننده نداشت زیرا خود خداوند سبحان در آیه 7 سوره آل عمران با کمال صراحت فرموده است: هُوَ الَّذِی أَنْزَلَ عَلَیْکَ الْکِتابَ مِنْهُ آیاتٌ مُحْکَماتٌ هُنَّ أُمُّ الْکِتابِ وَ أُخَرُ مُتَشابِهاتٌ فَأَمَّا الَّذِینَ فِی قُلُوبِهِمْ زَیْغٌ فَیَتَّبِعُونَ ما تَشابَهَ مِنْهُ ابْتِغاءَ الْفِتْنَةِ وَ ابْتِغاءَ تَأْوِیلِهِ وَ ما یَعْلَمُ تَأْوِیلَهُ إِلَّا اللَّهُ وَ الرَّاسِخُونَ فِی الْعِلْمِ یَقُولُونَ آمَنَّا بِهِ کُلٌّ مِنْ عِنْدِ رَبِّنا وَ ما یَذَّکَّرُ إِلَّا أُولُوا الْأَلْبابِ (اوست خداوندى که قرآن را به تو فرستاد قسمتى از آن آیات محکمات است که آن ها اصل کتاب است و قسمتى دیگر آیات متشابهات است آنان که در دل هاى خود لغزشى دارند، از آیات متشابه پیروى مى‏کنند. (این پیروى‏)براى جستجوى فتنه و دگرگون ساختن آن متشابه است و نمى‏داند تأویل آن را مگر خدا و آنان که در علم راسخند. اینان مى‏گویند ما به آن متشابه ایمان آوردیم، همه آن ها از نزد پروردگار ما است و متذکر نمى‏شوند مگر صاحبان عقول).

در متشابه دو قسم مهم وجود دارد:

قسم یکم این است که منظور از آیه خلاف آن معنى است که ظاهر کلمات آن را نشان مى‏دهد، مانند وَ جاءَ رَبُّکَ وَ الْمَلَکُ صَفًّا صَفًّا. فجر/22 (و پروردگار تو و فرشتگان صف صف آمدند). ظاهر هر یک از کلمات آیه در معناى خود روشن است و همچنین جمله ترکیبیّه داراى معناى روشنى است ولى چون مى‏دانیم که خدا ما فوق حرکت و سکون است، پس آمدن و رفتن براى او محال است، لذا آیه متشابه است و باید با تکیه به حجّت و برهان تفسیر گردد چنان که مفسّرین محقق عمل مى‏کنند.

قسم دوم این است که کلمه مبهمى در آیه وجود داشته باشد که محتاج به توضیح و تفسیر باشد مانند وقت ساعت که روز قیامت است و مانند ما کذب الفؤاد ما رأى، و حروف مقطّعه قرآن مانند: «الم، حم».

هر دو نوع متشابه در هر دو نوع سوره‏هاى مکى و مدنى وجود دارد و باید بر مبنایى قابل اطمینان که براى تفسیر و تأویل متشابه گفته شده است عمل شود. آیه 7 سوره مجادله که مدنى است چنین است:

أَ لَمْ تَرَ أَنَّ اللَّهَ یَعْلَمُ ما فِی السَّماواتِ وَ ما فِی الْأَرْضِ ما یَکُونُ مِنْ نَجْوى‏ ثَلاثَةٍ إِلَّا هُوَ رابِعُهُمْ وَ لا خَمْسَةٍ إِلَّا هُوَ سادِسُهُمْ وَ لا أَدْنى‏ مِنْ ذلِکَ وَ لا أَکْثَرَ إِلَّا هُوَ مَعَهُمْ أَیْنَ ما کانُوا... (آیا ندیده‏اى که خداوند مى‏داند آنچه را که در آسمان ها و زمین است هیچ نجوا- گفتگوى بسیار آهسته- میان سه نفر نیست مگر این که او (خدا) چهارم آنها است و هیچ نجوا میان پنج نفرى نیست مگر این که او ششم آن ها است و هیچ مجموعه‏اى کمتر و بیشتر از آن نیست مگر این که خداوند با آن ها است هر کجا باشند).

متشابه بودن آیه در این است که چگونه وجود خداوندى به عنوان یک معدود در برابر آدمیان محسوب مى‏گردد حتما باید مورد تفسیر و تأویل صحیح قرار بگیرد. آیه 22 سوره فجرنیز مکى است. به استثناى متشابهات که در هر دو نوع سوره‏ها - مکى و مدنى- وجود دارد، هیچ جمله کاهنانه و شطحى در هیچ یک از سوره‏هاى قرآنى وجود ندارد و همه آنها محکمات مى‏باشند. البته وضوح آیات قرآنى به استثناى متشابهات براى کسانى است که واقعا با لغت و ادبیات عربى آشنایى همه جانبه داشته باشند، درونشان آلوده به اغراض شخصى نباشد و به اضافه لغت و ادبیات، از دیگر علوم و معارف بشرى مخصوصا الهیات، اخلاق و تاریخ از اطلاع لازم و کافى برخوردار باشند. این بدان معنى نیست که مردم متوسط نمى‏توانند از قرآن استفاده کنند، بلکه منظور این است که هراندازه اطلاعات و تفکرات انسان بالاتر باشد، استفاده بیشتر خواهد کرد، چنان که در کتاب هایى که از تراوشات مغز بشرى است، همین معنا وجود دارد. مثلا مثنوى جلال الدین مولوى، دیوان حافظ و حتى کلیله - که یک کتاب ادبى محض است- براى همه مردم یکسان مفهوم نیست. یک شخص عامى که مى‏تواند از داستان هاى مثنوى برخوردار شود نمى‏تواند معناى این بیت را بفهمد:

از تو اى جزئى ز کل ها مختلط فهم می کن حالت هر منبسط